آفاق و انفس

آفاق و اَنْفُس، اصطلاحی در عرفان و فلسفۀ اسلامی. آفاق جمع اُفُق و به معنی کران، کرانه، ناحیه، کرانۀ آسمان، کنار و گرد بر گرد جهان؛ و انفس، جمع نَفْس به معنی ذات، روح و خود است. در اصطلاح متفکران اسلامی 2 واژۀ آفاق و انفس باتوجه به قرآن (فصلت/41/53) در معنای جهان و انسان یا ظاهر و باطن یا عالم مادیات و مجردات به‌کار رفته است، چنان‌که عالم آفاقی کنایه از عالم ظاهر و عالم کبیر و عالم اجسام است؛ و عالم انفسی اشاره به عالم باطن و عالم صغیر و عالم ارواح.
سیر در آفاق و انفس، یعنی تفکر در لطایف وجود آدمی و مشاهدۀ دقایق هستی، مطلبی است که به صورتهای مختلف در نوشته‎های دانشمندان اسلامی مطرح شده است.

الف ـ در تفاسیر قرآن

مفسران عامه و خاصه، ضمن تفسیر آیۀ «سَنُریهِمْ آیاتِنٰا‎ فی‎الآفٰاقِ وَ‎ فی اَنْفُسِهِمْ» در توجیه دو کلمۀ آفاق و انفس سخنانی گفته‎اند، از آن جمله:
1. مراد از آیاتِ آفاقی، افلاک و ستارگان و عناصر چهارگانه و موالید سه‌گانه (معدن، نبات و حیوان) است؛ و مقصود از آیات انفسی، کیفیت تکوین جنین است در رحم و نحوۀ پدید آمدن اعضاء و اندامهای شگفت‎انگیز آن؛ 2. مقصود از آیاتِ انفسی، اشاره به فتح مکه است و مراد از آیاتِ آفاقی فتح نواحی اطراف آن؛ 3. منظور از آیاتِ آفاقی، حوادث خارق عادتی است که مقارن ظهور پیامبر اکرم و پس از آن، در خارج از مکه اتفاق افتاد؛ و مقصود از آیاتِ انفسی اشاره به واقعۀ شقّ‎القمر است که در مکه صورت گرفت؛ 4. آیات آفاقی یعنی «وقایعی که خدای تعالیٰ را بود در امم گذشته»؛ و آیات انفسی اشارتی است به واقعۀ جنگ بدر؛ 5. آیاتِ آفاقی یعنی سرنوشت امتهایی که انبیای الهیٰ را تکذیب کردند، در مقابل آیاتِ انفسی که وجود خود انسان و مراحل تکوین و تکامل اوست از انعقاد نطفه تا مرحلۀ ادراک و تعقل (طبرسی، 5/33؛ فخررازی، 24/ 139؛ ابوالفتوح رازی، 4/554، 555).

ب ـ سیرآفاقی و انفسی در نظر فیلسوفان

ابن‎سینا در پایان نَمَط چهارم از کتاب اشارات و تنبیهات، ضمن توضیح برهانی که برای اثبات ذات باری و صفات حقیقیۀ او آورده است می‎گوید: «تأمل کن که چگونه در اثبات مبدءِ اول و یگانگی و پاکی او از عیب و نقص، بیان ما به چیز دیگری جز خود وجود نیاز نداشت و به ملاحظۀ مخلوق و فعل او محتاج نشد، اگرچه آن هم بر وجود واجب تعالی دلیل است، اما این روش مطمئن‌تر و شریف‌تر است و در کتاب الٰهی، آیۀ «سنریهم آیاتنا» به این مطلب اشارتی دارد» (3/66). شیخ اشراق در باب دوم از رسالۀ یزدان شناخت ــ که دربارۀ معرفت نفس انسانی و چگونگی سعادت و شقاوت آن بحث می‎کند ــ آفاق و انفس را در معنای انسان و جهان به‌کار می‎برد. به گفتۀ او: کامل‌ترین موجودات آدمی است که او را عالم کوچک خوانده‎اند «به حکم آنکه حواشی عالم روحانی و جسمانی بر هم زده‎اند و نموداری از او با هم آورده؛ و کلام الٰهی بر این معنی ناطق است: سنریهم آیاتنا» (مجموعۀ آثار، 420). نیز در کتاب الواح عمادی، پس از ذکر آیۀ 21 سورۀ 51 (الذّاریات) و آیۀ 53 سورۀ 41 (فصلت)، می‎نویسد: «این چند آیه اشارت می‎کند که عجایب عالم علوی در عالم کوچک که انسان است، تعبیه شده است» (ص 190).
بابا افضل کاشانی، در رسالۀ جاودان‎نامه، مراتب آیات و نشانه‎های الٰهی را در جهان هستی، به «گنج‌خانه‎ای» تشبیه می‎کند که کلید آن خودشناسی است. به گفتۀ او: «شناخت هر چیزی پس از شناخت هر چیزی پس از شناخت خود تواند بود، چه از مخلوقات هیچ‌چیز آن کمال ندارد که مردم» (1/267). وی سپس ضمن اشاره به آیۀ 53 سورۀ 41 و استشهاد به آیۀ 21 سورۀ 51، از «علمِ آیاتِ آفاق و انفس» نام می‎برد و می‎نویسد: «ناچار به آیات آفاق و انفس مردم را به لقای خداوند تعالیٰ باید خواند تا محجوب نمانند. پس به آیات بباید نگریست تا بدانی و بشناسی و از الحاد و تعطیل بری شوی؛ و چون بدانستی و بشناختی، آیات و علامات را فرو باید گذاشت تا مشرک نباشی» (1/ 28، 284). نکته‎ای که افضل‎الدین در پایانِ سخن خود بر آن تأکید می‎کند، این است که پس از شناخت بدایع خلقت و تأمل در مصنوعات الهیٰ و گشوده شدن دیدۀ بصیرت، اگر آدمی از آیات و نشانه‎ها روی برنتابد و اندیشۀ خود را در وجود باری و وحدانیت و قیومیت او متمرکز نسازد، به ورطۀ شرک و الحاد می‎افتد.
صدرالدین شیرازی در مقدمۀ اسفار، سلوک عارفان و سیر آفاقی و انفسی اولیاءالله را به 4 سفر معنوی مانند می‎کند: 1. سفر از خلق به سوی حق؛ 2. سفر در حق همراه حق؛ 3. سفر از حق به سوی خلق همراه حق؛ 4. سفر در خلق همراه حق (1/13). در توضیح این مراحل، شارحان سخنان صدرالمتألهین گفته‎اند: در اصطلاح اهل یقین، سفر عبارت از سیر و سیاحتی است که آغاز آن عالم طبیعت و پایان آن فناء‎فی‎الله و بقاء بالٰله است.
مرحلۀ اول این سلوک، سفری است از خلق به سوی حق، یعنی سیر از کثرت به وحدت و از ظاهر به باطن. در طی این سفر، به‌تدریج تعینات موهوم و کثرات اعتباری از نظر سالک محو می‎شود تا بدانجا که «وحدت حقۀ حقیقیه» را در هر چیز جلوه‌گر می‎بیند. آنگاه که هستی سالک در هستی حق فانی شد و وجودش وجودی حقانی گردید، سفر اول به پایان می‎رسد. حکیم الٰهی نیز با تأمل در آفاق و انفس و مشاهدۀ آیات سبحانی و اتقان نظام هستی، از آثار قدرت و حکمت خداوند بر وجود او استدلال می‎کند و بر اسماء و صفات وی استشهاد می‎ورزد.
مرحلۀ دوم سلوک، سفر در حق است همراه حق. مقصود از این سفر، سیر سالک در عالم اسماء و صفات الٰهی است. سالک اندک‌اندک در دریای جلال و جمال الٰهی فرو می‎رود، پرده‎ها برداشته می‎شود و هریک از موجودات به عنوان مظهری از مظاهر اسماء و صفات خداوند جلوه‌گر می‎شود. این سفر، سفری است در حق، زیرا سفری است در اسماء و صفات الٰهی‌؛ نیز سفری است همراه حق‌،زیرا در این سفر، سالک متحقق به حقیقت حق می‎شود و «در صُوَرِ جمیع موجودات، به دیدۀ حق، مشاهدۀ حق» می‎کند (لاهیجی، 59). حکیم الٰهی نیز از تأمل در وجود حق به وجوب وجود او پی می‎برد و از وجوب وجود، بر وجدانیت واجب استدلال می‎کند و به‌تدریج علم، قدرت، حیات، اراده، سمع و بصر و دیگر اوصاف کمال و نُعوت جمال و جلال خداوند را در می‎یابد.
مرحلۀ سوم، سیر سالک است از حق به سوی خلق همراه حق. از آنجا که سالک پس از گذشتن از کثرات موهوم صوری و معنوی و فانی شدن در حق، از خود تعینی ندارد، بنابراین سفر او سفری همراه حق است. در این سفر، سالک عارف خود مظهر اسماء و صفات الٰهی می‎شود تا بدان‌جا که دانش او جلوۀ دانش حق و قدرتش مظهر قدرت حق و اراده‎اش ناشی از مشیت حق می‎شود، یعنی به او می‎شنود، به او می‎بیند، به او می‎گوید و به او حرکت می‎کند. حکیم الٰهی نیز در این مرحله پس از معرفت اسماء و صفات و لوازم آنها، از مقام وحدت به عالم کثرت باز می‎آید تا چگونگی صدور موجودات و پیدایش کثرات و تعینات را دریابد و از مجالی تجلیات حق و مراتب ظهور نورالٰهی، یعنی عالم جبروت، ملکوت و ناسوت (عقول، نفوس و اجسام) آگاه گردد.
مرحلۀ چهارم، سیری است در خلق همراه حق. در این مرحله سالک عارف، کثرات را در وحدت و وحدت را در کثرت می‎بیند و به مقام خلیفةاللٰهی نایل می‎شود و با شناختن موجبات سعادت و شقاوت آدمی، قابلیت هدایت و تربیت دیگران را پیدا می‎کند. چنین کسی اگر از جانب حق مأمور ارشاد خلق به سر‌منزل سعادت گردد، صاحب نبوت تشریعی است ( اسفار، 1/13-16، حواشی).

ج ـ سیر در آفاق و انفس از نظر عرفا

در نظر عارفان، آفاق دو کتابند که باید رموز هستی را در آنها خواند: کتاب انفس که «تمامت آیات صفات و اسماء الٰهی در آن مکتوب است» و کتاب آفاق که تفصیل کتاب انفس است (لاهیجی، 463). عارف بر آن است که از یک‌سو از خودشناسی به خداشناسی برسد و از سوی دیگر «به نظر اعتبار نگاه در افلاک و انجم و اختلاف سیر و اشکال ایشان» کند تا کمال قدرت الٰهی و حکم و تدبیر او را در نظام متقن عالم مشاهده کند و این معنی «سبب ارتقاء وی بر مدارج کمال گردد» (همو، 167). در نوشته‎های صوفیانه، گاهی مقصود از سیر آفاقی و انفسی، سفر روح است در حوزۀ محسوسات و عالم مجردات؛ چنان‌که سنایی در منظومۀ سیر العباد ‎الی المعاد بیان داشته است. گاهی نیز منظور از آن، مطالعه در کتاب وجود خویش است و «سفر در موجودات». از یک جهت می‎توان گفت که سیر انفسی، سفری است در خود که طی آن، سالک به مدد عشق و هدایت پیر، از بیابانهای حرص، بخل، غضب و شهوت می‎گذرد و کوههای کبر و حسادت و حقد را در می‎نوردد تا از مرحلۀ حیوانی به مرتبۀ فرشتگی برسد.
از جهت دیگر، مراد از سیر انفسی، سیر سالک در مراتب نفس آدمی است چنان‌که شمس‎الدین محمد کرمانی در منظومۀ مصباح الارواح بیان کرده است. مرحلۀ اول این سفر، سیر در شهر نفس اماره است و پس از آن، دیداری از شهر نفس لوّامه. سالک به سفر خود ادامه می‎دهد تا به شهر نفس مطمئنه برسد که شهری خوش است و دیار حکمت و خردمندی. با گذشتن از این مرحله، سوادِ شهرِ نفسِ راضیه پدیدار می‎شود و پس از عبور از شهر نفس مرضیه، سرانجام سالک به مقصد نهایی سلوک که فنا و بقاست نایل می‎شود، آنجا که «فقیر مطلق» می‎شود و «توانگر به حق» می‎گردد.
شیخ محمود شبستری آفاق و انفس را مترادف با عالم صغیر و کبیر با انسان و جهان به کار برده است. باب ششم رسالۀ او «در برابر کردن آفاق و انفس یعنی برابر کردن تن آدمی با عالم» است. وی در باب هفتم، این 2 واژه را با ظاهر و باطن یا عالم ظاهر و باطن تطبیق می‎کند و می‎نویسد: «آنچه حق سبحانه و تعالی فرمود سنریهم آیاتنا، مراد از آفاق، عالم ظاهر یعنی عالم اجسام و مراد از انفس، عالم باطن است یعنی ارواح» (مرآت‎المحققین، 35).
سیر در آفاق و انفس، گاهی به معنی مطالعه در کتاب هستی است و گاهی نیز منظور از آن «سیاحت بلدان» یعنی جهانگردی و مشاهدۀ اقوام و ملل گوناگون و آشنایی با روحیات و آداب و رسوم و معتقدات آنان است. از اینجاست که پیران طریقت مریدان را به سیر و سیاحت تشویق می‎کردند و معتقد بودند که: «مرد در سفر بر مراد خود ظفر یابد و اهل ظاهر و باطن و حق و باطل را فرق کند و جسم از جان و یقین از گمان امتیاز دهد. دل او آرام گیرد و خاطرش صفا پذیرد و حیرت و تردد از وی برخیزد» (شیروانی، 16).
آفاق و انفس، گذشته از معانی مذکور، نام چند رساله و کتاب نیز هست که در همین موضوع نوشته شده است، از آن میان: رسالۀ آفاق و انفس از شاه نعمت‎الله ولی (منزوی، 4/2619)؛ رسالۀ آفاق و انفس منسوب به ناصرخسرو قبادیانی (کتابخانۀ مرکزی، 14/3695؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، 414)؛ رسالۀ آفاق و انفس از سیداسماعیل مدرس (شورای ملی (سابق)، 21/ 319).

مآخذ

ابوعلی‎سینا، حسین بن عبدالله، ‎الاشارات والتنبیهات، تهران، مطبعة الحیدری، 1379ق؛ ابوالفتوح رازی، تفسیر، قم، کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی، 1404ق؛ بابا افضل کاشانی، محمد بن ‎حسین، مجموعۀ مصنفات، به کوشش مجتبیٰ مینوی و یحییٰ مهدوی، دانشگاه تهران، 1331ش، 1/11؛ سنایی، مجدود بن آدم، سیرالعباد ‎الی‎المعاد، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، دانشگاه تهران، 1348ش، جمـ ؛ سهروردی، شهاب‎الدین، مجموعۀ آثار فارسی، به کوشش حسین نصر، تهران، انستیتو فرانسه، 1348ش؛ شبستری، محمود، مرآت‎المحققین، شیراز، 1317ش، ص 36؛ شیروانی، زین‎العابدین، بستان‎السیاحة، تهران، 1315ق، صص 16، 17؛ صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، ‎الاسفارالاربعة، قم، مکتبةالمصطفوی، 1404ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‎البیان، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ کرمانی، محمد، مصباح الارواح، به کوشش بدیع‎الزمان فروزانفر، دانشگاه تهران، 1349ش، جمـ ؛ لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز ‎فی شرح گلشن راز، به کوشش کیوان سمیعی، تهران، 1337ش، جمـ .

صمد موحد